Sistemi Diellor është sistemi gravitacional i lidhur, i përbëre nga Dielli dhe objektet qe e orbitojne atë, qoftë drejtpërdrejt ose tërthorazi. Nga këto objekte qe rrotullohen rreth diellit direkt, më të mëdhat jane tetë planetët, pjesa tjetër jane objekte ne mënyre të konsiderueshme më të vogla, të tilla si planetet xhuxh dhe trupa te vegjel të sistemit diellore .
Sistemi Diellor u formua 4.6 miliarde vjet me pare nga kolapsi gravitacional i nje reje gjigande molekulare nderyjore. Pjesa me e madhe e mases se sistemit eshte ne Diell, me shumicen e mases se mbetur eshte i perfshire ne Jupiter. Kater planetet e brendshme, Merkuri, Venusi, Toka dhe Marsi, jane planetet tokesore, duke u perbere kryesisht nga shkembi dhe metali. Te kater planetet e jashtme jane planete gjigante. Dy me te medhat, Jupiteri dhe Saturni, jane gjigandet e gazit, duke u perbere kryesisht nga hidrogjeni dhe helium; dy planetet e tjere, Urani dhe Neptuni, jane gjigandet e akullt, duke u perbere kryesisht nga substancat me pike relativisht te larta te shkrirjes ne krahasim me hidrogjenin dhe heliumin, te quajtur akuj, te tilla si uji, amoniaku dhe metani. Te gjithe planetet kane orbita thuajse rrethore qe shtrihen brenda nje disku gati te sheshte te quajtur ekliptik.
Sistemi diellor gjithashtu permban objekte te vogla.Rripi i asteroideve, i cili shtrihet mes orbitave te Marsit dhe Jupiterit, kryesisht permban objekte te perbere, ashtu si planetet tokesore, shkemb dhe metal. Pertej orbites se Neptunit eshte rripi Kuiper nje disk i shperndare, te cilat jane popullatat te objekteve trans-Neptuniane te perbere kryesisht nga akuj, dhe pertej tyre nje popullsi e sapo zbuluar i sednoideve. Ne kuader te këtyre popullsive jane disa dhjetera e ndoshta dhjetera mijera objekte te medha te mjaftueshme se jane rrumbullakuar nga graviteti e tyre. Keto objekte jane kategorizuar si planetet xhuxh. Planetet xhuxh te identifikuara perfshijne asteroidet Ceres dhe trans-Neptuniane Pluto dhe Eris. Perveç ketyre dy rajoneve, popullatat e ndryshme te tjera jane kometat, pluhuri nderplanetar, qe udhetojne te lire ne mes te rajoneve. Gjashte nga planetet, te pakten kater nga planetet xhuxh, dhe shume prej trupave me te vogla rrotullohen nga satelitet natyrore, zakonisht te quajti “hena” sipas Henes tone. Secili nga planetet e jashtme eshte e rrethuar nga unaza planetare te pluhurit dhe objekte te tjera te vogla.
Era diellore, nje rryme e grimcave te ngarkuara rrjedhin jashte nga Dielli, krijojn nje rajon flluskash te mesme nderyjore e njohur si heliosfere. Heliopause eshte pika ne te cilen presioni nga era diellore eshte e barabarte me presionin kundershtare te eres nderyjore; ajo shtrihet jashte ne buze te disqeve te shperndara. Oort cloud (Reje Oort), e cila mendohet te jete burimi per kometat , mund te ekzistojne ne nje distance rreth nje mije here me larg se heliosfera. Sistemi Diellor ndodhet ne Krahun e Orionit , 26.000 vite-drite larg nga qendra e Rruges se Qumeshtit.
Për një kohë të gjatë në histori, njerëzimi nuk e ka njohur ose kuptuar konceptin e Sistemit diellor. Shumica e njerëzve deri në mesjetën e vonë–Rilindje besonin se Toka ishte e palëvizshme në qendër të Gjithësisë dhe kategorikisht e ndryshme nga objektet hyjnore apo etere që lëviznin përmes qiellit. Edhe pse filozofi grek Aristarku i Samos kishte spekuluar në një riorganizim heliocentrik të kozmosit, Nikola Koperniku ishte i pari që zhvilloi një sistem heliocentrik matematikor parashikues.[1][2] Në shekullin e 17-të, Galileo Galilei, Johannes Kepler dhe Isaac Newton zhvilluan një kuptim të fizikës që çuan në pranimin gradual të idesë se Toka lëviz rreth Diellit dhe se planetet qeverisen nga të njëjtat ligje fizike që qeverisin Tokën. Shpikja e teleskopit solli zbulimin e planeteve dhe hënave të tjera. Përmirësimet të teleskopeve dhe përdorimi i anijeve pa pilot kanë mundësuar hetimin e fenomeneve gjeologjike, të tilla si malet, krateret, fenomenet meteorologjike sezonale, si retë, stuhitë e pluhurit dhe kapelet e akullit në planetët e tjerë.
Dielli është ylli në qëndër të sitemit diellor që prodhon dritë e nxehtësi (elmente të domosdoshme për jetën në tokë). Toka dhe trupat e tjere qiellore të sistemit diellor (duke përfshirë planetet, asteroidet, meteoritet, kometat dhe pluhurin kozmik) rrotullohen rreth diellit (revolucioni) dhe boshtit te vet (rrotacioni). Dielli përbën 99% të masës së sistemit diellor. Energjia diellore mbështet pothuaj të gjithë jetën në tokë nëpërmjet fotosintezës që nga shfaqja e organizmit të parë. Njerëzit e përdorin energjinë diellore për ndriçim, ngrohtësi, rritjen e të korrave dhe për shndërrimin e fuqisë diellore në energji elektrike. Nxehtësia e krijuar nga dielli përcakton klimën (moti) dhe ndërrimin e stinëve në tokë, pra dielli është element i cili mundëson jetën dhe zhvillimin e saj normal në tokë.
Shenja astronomike e diellit është ☉.
Rreth 71% e masës së diellit është hidrogjen, 27% është helium, dhe pjesa tjetër 2% përbëhet nga sasi të vogla elementesh të rënda. Mosha e diellit është rreth 4.6 miliardë vjet dhe ai është pothuajse në gjysmën e ciklit të tij të zhvillimit gjatë të cilit ndodh proçesi kimik i shndërrimit të hidrogjenit në helium. Gati 5 milionë ton lëndë diellore kthehet në energji çdo sekondë brenda bërthamës së diellit, duke prodhuar neutrino dhe rrezatim diellor. Pas rreth 5 miliard vjetësh dielli do të shndërrohet në fillim në një gjigand të kuq dhe pastaj në një xhuxh të bardhë, duke krijuar një mjegullnajë planetare.
Per me shume vizitoni:
https://solarsystem.nasa.gov/planets/solarsystem
Perditesimi per here te fundit 2 dhjetor, 2017.
Tags:ASTRONOMI, SISTEMI DIELLOR
Fredi
December 24, 2016 at 12:30 am
Sistemi diellor nuk u krijua nga ndrydhja gravitacionale qe pesoi nje re kolosale kozmike. Kjo eshte nje teori e vjeter e krijuar nga shkencetaret e asaj periudhe qe nuk kishin keto te dhena shkencore me kaq bollek qe ne i kemi sot, me te cilat arrihet ne te tjera konkluzione per njohjen.. Eshte gabim tu qendrojme strik teorive te vjetra te cilat kane gabime ne lidhje me ligjet e fizikes qe jane sanksionuar me shekuj. P.sh. teoria e vjeter e krijimit te sistemit diellor sipas rese kozmike nuk e mbron dot rrotullimin me aq inerci, te planeteve dhe me te njejtin sens bashke me satelitet rreth tyre. Teoria e Re e Big Bangut, lancuar qysh ne kohen e Ajnshtajnit dhe perkrahur sot nga shkencetaret me ne ze dhe e argumentuar fizikisht nga Huble, qe beri revolucion me te dhenat e vezhgimeve qe beri per gjihtesine, se ajo vetem zgjerohet, na orienton drejt nje menyre te re te krijimit te sistemeve diellore. Edhe konfigura- cioni i galaktikave, sidomos ato me krahe spiral tregon se diejte qe perbejne krahet jane te prejardhur nga qendra e galaktikes. Po Dielli yne nuk eshte i tille? Nuk ka dy natyra te krijimit te diejve, te pakten ne gjithesine tone. Se ka shume gjithesi qe perbejne multigjithesine (Kjo eshte teme tjeter). Po ta zhvillojme Big Bengun dalim ne konkluzione te drejta qe do te jete nje revolucion me interesa te reja per njohjen. Dielli ka lindur ne nje prej vrimave te zeza sekondare, primare eshte vetem Big Bangu. Duke e zhviluar kete Teori me paraqitje dhe ndertim skematik delet ne konkluzione te qarta dhe shume interesante. Delet ne konkluzionin se diejte nuk kane perberje totale te gaste, ata kane berthame te ngurte me lende te zeze, me densitet shume te larte e prejardhur nga Big Bengu. Kjo lende fuzon energji dhe drite, por ajo vete eshte e ftohte. Sepse te gjitha vrimat e zeza japin prodhime te ftohta, sic jane vet, etj. etj. Ka diej me berthame nje pjeseshe, por ka diej me berthame shume pjeseshe, si dielli yne qe konstatohet nga cikli 11 vjecar i njollave diellore. Dielli yne ka lindur nga proto dielli ne vrimen e zeze sekondare e cila e shperbehu ne dy pjese te medha dhe ne shume cerkla qe jane planetet dhe njollat e diellit (te ftohta). Ngjyrat e diejve nuk varen nga perberja kimike e tyre, por nga ndertimi dhe madhesia e berthamave ne qender te tyre qe fuzojne. Ka spjegim skematik (Vazhdon) 24.12.2016 F.Bilca
Fredi
December 24, 2016 at 12:40 am
Pergjigja qe bera eshte kopjuar shume keq prej jush. Nuk e pranoj, ka mundesi ta hiqni nga faqja.
24.12.2016 F. Bilca
Frederik Bilça
December 24, 2016 at 12:53 am
Sistemi diellor nuk u krijua nga ndrydhja gravitacionale qe pesoi nje re kolosale kozmike. Kjo eshte nje teori e vjeter e krijuar nga shkencetaret e asaj periudhe qe nuk kishin keto te dhena shkencore me kaq bollek qe ne i kemi sot, me te cilat
arrihet ne te tjera konkluzione per njohjen.. Eshte gabim tu qendrojme strik teorive te vjetra te cilat kane gabime ne lidhje me ligjet e fizikes qe jane sanksionuar me shekuj. P.sh. teoria e vjeter e krijimit te sistemit diellor sipas rese kozmike nuk e mbron dot rrotullimin me aq inerci, te planeteve dhe me te njejtin sens bashke me satelitet rreth tyre. Teoria e Re e Big Bangut, lancuar qysh ne kohen e Ajnshtajnit dhe perkrahur sot nga shkencetaret me ne ze dhe e argumentuar fizikisht nga Huble, qe beri revolucion me te dhenat e vezhgimeve qe beri per gjihtesine, se ajo vetem zgjerohet, na orienton drejt nje menyre te re te krijimit te sistemeve diellore. Edhe konfigura- cioni i galaktikave, sidomos ato me krahe spiral tregon se diejte qe perbejne krahet jane te prejardhur nga qendra e galaktikes. Po Dielli yne nuk eshte i tille? Nuk ka dy natyra te krijimit te diejve, te pakten ne gjithesine tone. Se ka shume gjithesi qe perbejne multigjithesine (Kjo eshte teme tjeter). Po ta zhvillojme Big Bengun dalim ne konkluzione te drejta qe do te jete nje revolucion me interesa te reja per njohjen. Dielli ka lindur ne nje prej vrimave te zeza sekondare, primare eshte vetem Big Bangu. Duke e zhviluar kete Teori me paraqitje dhe ndertim skematik delet ne konkluzione te qarta dhe shume interesante. Delet ne konkluzionin se diejte nuk kane perberje totale te gaste, ata kane berthame te ngurte me lende te zeze, me densitet shume te larte e prejardhur nga Big Bengu. Kjo lende fuzon energji dhe drite, por ajo vete eshte e ftohte. Sepse te gjitha vrimat e zeza japin prodhime te ftohta, sic jane vet, etj. etj. Ka diej me berthame nje pjeseshe, por ka diej me berthame shume pjeseshe, si dielli yne qe konstatohet nga cikli 11 vjecar i njollave diellore. Dielli yne ka lindur nga proto dielli ne vrimen e zeze sekondare e cila e shperbehu ne dy pjese te medha dhe ne shume cerkla qe jane planetet dhe njollat e diellit (te ftohta). Ngjyrat e diejve nuk varen nga perberja kimike e tyre, por nga ndertimi dhe madhesia e berthamave ne qender te tyre qe fuzojne. Ka spjegim skematik (Vazhdon) 24.12.2016 F.Bilca