Per shekuj me radhe, astronomet dhe filozofet pyesnin veten se si planetet jane formuar .Teleskopet e avancuar hapesinor dhe hetimet hapesinore jane derguar jashte planetit tone per te shqyrtuar,dhe per te mesuar me shume rreth sistemit diellor , i cili na dha te dhena per se si ajo mund te kete marre forme.Por ishin idete tona te drejta?Ne mund te shohim vetem rezultatin perfundimtar te formimit te planetit, jo vete procesin . Dhe ne nuk kishim shembuj te tjere per te studiuar. Edhe me njohurite e fituara ne lidhje me sistemin tone diellor, ne serish pyesnim vetem, a ka sisteme planetare atje ? Zbulimet e bera nga teleskopi Hubble na kane ndihmuar te plotesojme pjesen e rendesishme te enigmes se si u formuan planetet.
Sipas te kuptuarit tone te tanishem, nje yll dhe planetet e tij jane formuar nga nje re kolapsi e pluhurit dhe gazit brenda nje reje te madhe te quajtur nje mjegullnajë.Graviteti terheq materiale ne kolaps se bashku, qendra e rese fillon gjithnje dhe me shume duke u ngjeshur, nga ana tjeter, dhe nxehet. Kjo dendesi, formon nje yll.
Nderkohe, mocionet e natyrshme brenda kolapsit te reve shkakton nje tundje. Ashtu si reja ngjeshet fort. Reja e rradhes perfundimisht sheshohet ne nje disk te holle perreth yllit. Keto pjese “circumstellar” ose disqe “sistemesh protoplanetare” , astronomet keto zona,i kane quajtur vendet e formimit te planeteve.
Kur disku vishet, materiali brenda saj udheton neper yll ne te njejtin drejtim. Perfundimisht, materiali ne disk do te filloje te qendroj se bashku. Keto grumbuj te vogla orbitojne ne disk, ata fshijn materialin perreth, dhe fillon te rritet ne mase. Graviteti modest i copave te gureve te mesem dhe te medha kozmik, fillon per te terhequr pluhurin dhe grumbujt e tjera. Sa me te medhenj keto konglomerate te behen, aq me shume materiale fillojne te terheqin. Se shpejti, fillimet e planeteve – “planetoide”, siç quhen – jane duke marre forme.
Ne pjesen e brendshme te diskut, shumica e materialit ne kete pike eshte shkembore, gazi origjinal ka qene i mundshem dhe eshte gllaberuar dhe pastrohet nga ylli ne zhvillim. Kjo çon ne formimin e vogel, planetoidet shkembore ne afersi te yllit. Ne pjesen e jashtme te diskut, ka mbetur shume gaz, si dhe akujt qe ende nuk jane avulluar nga rritja e yllit. Ky material shtese lejon planetoidet qe jane larg nga ylli te mbledhin me shume materiale dhe te evoluojne ne gjigandet e akull dhe te gazit.Cdo planetoid fillon te rritet dhe te behet me i madh, ajo fillon pastrimin nga materiale ne rrugen e saj dhe keshtu fillon te kete nje orbite jo te qendrueshme.
Qindra prej ketyre planetoideve jane formuar ne te njejten kohe. Nese shtigjet e tyre kalojne ne kohen e duhur dhe ata jane duke levizur ne shpejtesi te mjaftueshme ne raport me njeri-tjetrin, fillojne te perplasen! – Ata perplasen, duke derguar mbeturinat kudo. Por ne qofte se ata ngadasojne ndaj njeri-tjetrit, graviteti i butë mund ti terheqe ata se bashku. Ata formojne nje bashkim, bashkimin ne nje objekt te madh. Ne qofte se pjesemarresit jane me larg larg, ata nuk mund te nderveprojne fizikisht, por takimi i tyre gravitacional mund te terheqe çdo trup qe eshte jashte kursit. Keto objekte fillojne te kalojne korsit e tjera te trafikut, duke u pergatitur per goditjet shtese dhe takime te tjera te llojit shkembor.
Pas miliona vitesh, takime te panumerta midis ketyre planetoideve keta kane pastruar objektet e medha ne disk dhe kane ndertuar objekte shume me te medha – objektet qe tashme dominojne ne rajonet e tyre. Nje sistem i ri planetar ka arritur pjekurine.
Si e dime qe ndodhe e gjithe kjo?
Pjeserisht, sepse vizioni jashtezakonshme i teleskopit Hubble,observatoreve tokesor dhe teleskopeve te tjere hapesinor ka zbuluar prova ne disqe rreth yjeve qe jane ende ne formimin e tyre. Kjo deshmi ndihmon per te kuptuar se bashku historine se si jane formuar planetet.Deri kohet e fundit, kemi pasur vetem nje sistem planetar te njohur- ate tonin – per te studiuar ne perpjekjen tone per te kuptuar se si jane formuar planetet. Por ne me pak se dy dekada, Hubble ka punuar me teleskopet e tjere hapesinore per te hapur nje dritare mbi misterin e formimit te planeteve.
https://youtu.be/dhsoekWtAl8
Perditesimi per here te fundit 5 shkurt,2017.
Tags:PLANETET, SISTEMI DIELLOR, UNIVERSI
Frederik Bilça
January 18, 2017 at 8:07 pm
Ju pershendes!
Cka thuhet me lart per krijimin e sistemi diellor nuk mbeshtetet ne ligjet e fizikes por aludohet qofte per ndrydhjen gravitacionale, qofte per grumbullimin ne zona te vecanta te pluhurit dhe gureve te vegjel masivizohen deri ne madhesine e planeteve. E pa llogjikeshme , deri sa morri rruge formimi i diellit nepermjet terheqjes gravitacionale, pse u nderpre terheqja por la nje pjese pluhuri per formimin e planeteve apo se u be me e madhe qendra dhe mund t’i terhiqte me kollaj. E pa kuptushme kjo nderprerje! Ceshte me e keqja me kete teori si spjegohet qe formimi i planeteve u be duke i rrotulluar edhe ata ne nje sens me diellin. Kush jane ata ligje fizike qe vepruan per te realizuar kete veti qe edhe dielli edhe planetet te kene te njejtin sens rrotullimi te dale nga kaosi i pluhurit kozmik. Tjeter: Pse pozicioni ne hapsire i cdo planeti percaktohet sipas nje rregulli matematik (Bode – Citius) mos valle kaosi i pluhurit ja dha edhe kete. Ka dhe disa kundershti te tjera qe e bejne teorine ekzistuse te zevendesohet me teori tjeter me te qendrushme dhe te pa kundershtushme qe do te jete rentabel ne gjithesi.(vazhdon) 17.1.2017 Frederik Bilca